در یک دهه گذشته، استارتاپ‌ها و شرکت‌های فناوری پررونق‌ترین صنایع ایرانی بودند. رشد مالی این شرکت‌ها در یک جامعه‌ی تشنه‌ی تکنولوژی باعث شد تا اکوسیستم فناوری روز‌به‌روز بیشتر رشد کند، بزرگتر شود و بازیگران متفاوتی را در درون خود جای دهد. رشد اکوسیستم فناوری بر جنبه‌های مختلف زندگی اجتماعی ایرانیان نیز اثر گذاشت. از مهاجرت گرفته تا بهبود شیوه‌های کار؛ اما آنچه که مشخص است این است که در یک دهه گذشته، این زیست‌بوم قواعد و انتظارات نیروهای کار و کارفرمایان را دچار دگرگونی‌های بسیاری کرده است.
رشد مالی استارتاپ‌ها و شرکت‌های فناوری باعث شد تا دغدغه‌های منابع انسانی این سازمان‌ها از جنس دیگری باشد. اگر مدیران منابع انسانی در دیگر صنایع خصوصی، دغدغه‌های بنیادین قانون کار مانند نظام جبران خدمات، بیمه، سنوات و… را دارند، مدیران منابع انسانی در سازمان‌های نوآور و فناورانه به مرزهای جدیدی از نیازمندی‌های اچ‌آری رسیده‌اند. طرح دغدغه‌هایی مانند بهبود تجربه همکاری، بهبود مسیر توسعه شغلی، طراحی المان‌های محیط کار و… در این نوع سازمان‌ها بسیار ضروری است و مزیت اصلی رقابتی آنها برای جذب سرمایه‌های انسانی بوده است. به این معنا می‌توان اکوسیستم فناوری را در توسعه اکوسیستم اچ‌آر ایران پیشرو و سرآمد دانست. تا جایی که در گزارش پژوهشی ایران تلنت اعلام شد که فروشگاه اینترنتی دیجی‌کالا به‌عنوان محبوب‌ترین برند کارفرمایی، مقصد شغلی محبوب بیشتر کارجویان بوده است.
تیزشدن دوباره‌ی شمشیر تعدیل
اما این روزها اکوسیستم فناوری با موج تعدیل کارکنان مواجه است. آن هم در شرایطی که آخرین تعدیل گسترده در این زیست‌بوم به حدود سه سال پیش برمی‌گشت. زمانی که مدیرعامل گروه علی بابا در اسفند 1398 اعلام کرد که از میان ۷۵۴ نفر پرسنلی که این شرکت دارد، نتوانسته‌اند قرارداد ۱۸۲ نفر را تمدید کنند. او دلیل این تصمیم را شیوع ویروس کرونا و از دست دادن بخش قابل توجهی از درآمد علی‌بابا اعلام کرده بود.
به نظر می‌رسد در چندماه اخیر، گسترش اعتراضات در کشور، اختلالات اعمال‌شده بر اینترنت، فیلترینگ و مسدودسازی شبکه‌های اجتماعی پرطرفدار و مسائل دیگر دست به دست هم داده‌اند تا شمشیر برنده‌ی تعدیل دوباره تیزتر از قبل بر گردن سازمان‌های فناوری بنشیند.
در مهرماه 1401، اتاق بازرگانی ایران گزارشی را منتشر و در آن اعلام کرد که خرید آنلاین نسبت به شهریورماه کاهش داشته است. در آبان ماه سال جاری بود که رئیس مرکز بهبود محیط کسب‌و‌کار اتاق بازرگانی ایران با اشاره به اینکه معیشت حدود 9 میلیون نفر وابسته به شبکه‌های اجتماعی است، گفت: «فیلترینگ اینترنت بیش از 150هزار میلیارد تومان به کسبوکارها خسارت زده است.» در نتیجه این اتفاقات، بسیاری از فروشگاه‌های آنلاین بازار خود را از دست داده‌اند، کسبوکارها به دلیل کاهش درآمد یکی پس از دیگری تعطیل می‌شوند و آخرین تلاششان برای باقی ماندن در این اکوسیستم هم کاهش هزینه‌ها از طریق تعدیل کارکنان است.
موج تعطیلی‌ها و تعدیل‌ها در اکوسیستم فناوری گسترش یافت. هلدینگ صبا ایده که مالکیت آپارات، فیلیمو، سینماتیکت و چند پلتفرم دیگر را در اختیار دارد، با حدود 50 نفر نیروی استخدامی این مجموعه و چندین نفر از تولیدکنندگان محتوایی که به‌صورت پروژه‌ای با این هلدینگ همکاری داشته‌اند، قطع همکاری کرد. فروشگاه اینترنتی پلازیو هم که یک پلتفرم خرید و فروش آنلاین کالا بود، در بیانیه‌ای با اعلام اینکه افق روشنی برای ادامه فعالیت در عرصه تجارت الکترونیک نمی‌بیند، از پایان فعالیت خود و تعدیل تمامی کارکنان خود، شامل حدود ۱۰۰ نیروی انسانی فعال و حرفه‌ای در بخش‌های مختلف خبر داد. پلتفرم تاکسی اینترنتی تپسی هم دهها نفر از کارکنان خود را تعدیل کرد. اگرچه شنیده‌ها حاکی از این است که دلیل این مساله اتوماتیک‌شدن بخشی از فرایندهای این سازمان بوده است.
در میانه آذرماه «آسیه حاتمی»، بنیان‌گذار و مدیرعامل پلتفرم کاریابی ایران تلنت در گفتگو با روزنامه فردای اقتصاد اعلام کرد که 10 درصد شرکت‌ها نیروهای خود را تعدیل کرده و 15 درصد هم استخدام را به‌طور کامل متوقف کرده‌اند.
متخصصین ارتباطات در صف اول قربانیان
با فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی، قطعی و اختلال در اینترنت، فعالان حوزه ارتباطات مانند تولیدکنندگان محتوا، کارشناسان روابط عمومی، گرافیست‌ها، متخصصان دیجیتال مارکتینگ، متخصصان سئو، مدیران شبکه‌های اجتماعی و … در صف اول قربانیان تعدیل قرار گرفتند و بسیاری از آنها در شبکه‌های اجتماعی به‌خصوص لینکدین اعلام کردند که جویای موقعیت شغلی جدیدی هستند.
نظرسنجی پلتفرم «جاب‌ویژن» از 8 هزار نفر از کارکنان یقه‌سفید بازار کار نشان داد که گروه شغلی دیجیتال مارکتینگ و سئو، بیشترین آسیب را از فیلترینگ و محدودیت‌های اخیر اینترنت دیده است و در رتبه بعدی نیز ترجمه، تولید محتوا، نویسندگی و ویراستاری قرار دارد.
همه این اتفاقات در حالی رخ می‌دهد که «آسیه حاتمی»، مدیرعامل ایران‌‌تلنت، پیش از این در مصاحبه‌ای با دیجیاتو با ترسیم بازار کار آینده ایران، تبلیغات و مارکتینگ را جزو یکی از ۴ دسته از مشاغلی عنوان کرده بود که درآمدهای خوبی دارند و اتفاقاً بیشترین تعداد آگهی را به خود اختصاص داده‌اند. شیدا ملکی، روزنامه‌نگار سایت دیجیاتو هم پیش از این در گزارشی درباره تعدیل‌ها در اکوسیستم فناوری نوشته بود: «تصویری که بازار کار تا همین دو ماه پیش در اختیار افراد جویای کار قرار داده بود، مشاغلی همچون دیجیتال مارکتینگ را که اتفاقاً شامل تولیدکننده محتوای متنی و تصویری هم می‌شد، نه تنها در گروه مشاغل پردرآمد قرار داده بود، بلکه ظرفیت حضور افراد در شرکت‌های بزرگ و استارتاپ‌های پویا را هم فراهم کرده بود.»
ضرورت «تعدیل مسئولانه»
مدیران و متخصصین منابع انسانی می‌گویند که سازمان‌ها در شرایط مختلف ناگزیر به تعدیل سرمایه‌های انسانی خود هستند. اما آنچه که در این میان واجد اهمیت است «تعدیل مسئولانه» سازمانهاست.
نغمه عبادی مدیر توسعه آژانس منابع انسانی تاپلیکنت در این باره به اچ آر مدیا گفت: «تعدیل کارکنان یک رویداد غم‌انگیز هم برای افراد و هم برای سازمان است که طی آن افراد به میزان متفاوتی حساس و آسیب‌پذیر می‌شوند. توجه به شیوه تعامل با افراد در این بازه زمانی می¬تواند ضمن حفظ احترام و شأن آنها در سازمان، به ماندگار شدن احساس وفاداری و تعلق آنها به سازمان کمک شایانی کند.»
عبادی درباره مسئولیت سازمان‌ها در هنگام تعدیل کارکنان گفت:
«اگر تعدیل کارکنان در سازمان اجتناب‌ناپذیر شود، کسبوکارها باید به شکل مسئولانه این کار را انجام دهند. حتما در خصوص معیارهایی که افراد بر اساس آن انتخاب می‌شوند، شفاف باشند و شیوه اعلام به افراد و زمان انجام آن مشخص شود. باید با افراد همدلی کرده و بابت همکاری فرد در این مدت و زمان و انرژیای که برای سازمان اختصاص داده است، از ایشان تشکر شود. باید به صورت مستقیم با کارکنان گفتگو و توضیح داده شود که لزوما خطایی در کار آنها وجود ندارد و سازمان به دلایلی ناچار به قطع همکاری با ایشان است. همچنین سازمان‌ها باید افراد را تشویق کنند که برای موقعیت‌های شغلی دیگر درخواست ارسال کنند و در صورتی که می‌توانند آنها را در یافتن شغل مناسب همراهی کنند.»
حالا این مسئولیت بیش از پیش متوجه اکوسیستم نوآوری و فناوری ایران است. این زیست‌بوم همانگونه که پیش از این در طرح دغدغه‌های حوزه اچ آر پیشرو بوده است، حالا وظیفه دارد فرهنگ «تعدیل مسئولانه» را هم در اکوسیستم کار ایران بسازد.
این روزها شرایط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایران درگیر طوفان بزرگی است و کسبوکارها را با خود از سویی به سوی دیگر می‌کشد. هنوز کسی نتوانسته برای سوال معروف «آخرش چه خواهد شد؟» پاسخی پیدا کند، اما کسبوکارها نه تنها باید خود را با شرایط طوفانی سازگاری دهند، بلکه به این بیاندیشند که در آینده، ذی‌نفعانشان رفتار و عملکرد آنها در دوران طوفانی را چگونه به یاد خواهند آورد. شاید شرایط این روزها مه‌آلود باشد؛ اما آنچه مثل روز روشن است، این است که این طوفان دغدغه‌های کارکنان و کارفرمایان را با تغییرات جدی مواجه خواهد کرد.
